Showing Therapy

Στο επεισόδιο αυτό της εκπομπής Showing Therapy, η Σύμβουλος Ψυχικής υγείας - Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεύτρια, Χρύσα Κετσετσίδου μας εξηγεί την προσέγγιση της ψυχοθεραπείας με κύριο εργαλείο την φωτογραφία.

Τι είναι η Ψυχοθεραπεία μέσω της τέχνης με κύριο εργαλείο τη φωτογραφία;

Η ψυχοθεραπεία με τη χρήση της φωτογραφίας είναι μια μορφή εικαστικής θεραπείας. Δηλαδή ένας εκπαιδευμένος θεραπευτής χρησιμοποιεί σαν εργαλείο μια μορφή τέχνης, εν προκειμένω τη φωτογραφία, για να προαγάγει τη θεραπευτική διαδικασία. Οι θεραπευτικές ιδιότητες της τέχνης, είχαν ήδη αναγνωριστεί από τότε που ο άνθρωπος δημιούργησε τους μυθους, πριν ακόμα εμφανιστεί και οργανωθεί ο ορθός λόγος και η επιστήμη. Η εικαστική θεραπεία μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για να αναμορφώσει και να επιδιορθώσει κάποιες πρώιμες εμπειρίες, και να αποκαταστήσει υγιείς δεσμούς τόσο στη σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου τόσο και γονέα-παιδιού. Η τέχνη, προηγείται της λεκτικής επικοινωνίας και βοηθάει το μυαλό να δημιουργήσει καινούρια σχεσιακά μοτίβα. Είναι ένας φυσικός αισθητηριακός τρόπος έκφρασης γιατί εμπεριέχει το άγγιγμα, την όσφρηση και άλλες αισθήσεις. Μπορεί να ενεργοποιήσει αισθητηριακές μνήμες που τα λόγια δεν έχουν τη δύναμη να το κάνουν. Έντονες συναισθηματικές εμπειρίες όπως το τραύμα καταγράφονται στο λιμπικό σύστημα ως ένα σχήμα αισθητηριακής πραγματικότητας. Η έκφραση μέσω της τέχνης μπορεί να διεγείρει μνήμες που δεν βρίσκονται στην άμεση μνήμη αλλά στη έμμεση. Μπορεί να βοηθήσει το άτομο να γεφυρώσει αυτές τις δύο μνήμες, να έρθει σε επαφή με το τραύμα του, να διερευνήσει και να διαχειριστεί τα συναισθήματα και την αίσθηση που του προκαλεί αυτή η επίγνωση, να του δώσει μια αίσθηση ελέγχου καθώς και να επιτελεστεί κάποια συμβολική επούλωση.

Ο Freud όπως και ο Jung, χρησιμοποιούσαν κατά κόρον τα όνειρα στη θεραπευτική τους πρακτική, βασισμένοι στη γνώση πως η ασυνείδητη όψη των γεγονότων μας αποκαλύπτεται με το όνειρο όπου δεν εκδηλώνεται με τη μορφή λογικής σκέψης αλλά με εικόνα συμβολική. Με την ίδια λογική, ενθάρρυναν μερικούς ασθενείς να εκφράσουν τα προσωπικά τους βιώματα και τις συναισθηματικές τους ανησυχίες μέσα από το σχέδιο και τη ζωγραφική (καθώς η εικόνα και τα σύμβολα της λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο).

Η εικαστική θεραπεία εφαρμόζεται ήδη και σαν ιατρική παρέμβαση και φαίνεται ότι μπορεί να τροποποιεί τη φυσιολογία, τα συμπτώματα και άλλες πτυχές της υγείας. Και λόγων των πολλών ωφελειών της, από τον 20ο αιώνα αρχίζει να χρησιμοποιείται πιο συστηματικά στους ψυχικά ασθενείς.

Πως αποφασίσατε να ασχοληθείτε με αυτό τον συνδυασμό;

Έχοντας ως πρώτες σπουδές τη φωτογραφία, έχω προσωπικά η ίδια βιώσει τον θεραπευτικό χαρακτήρα της τέχνης. Ωστόσο τελειώνοντας τις σπουδές μου στη φωτογραφία και πραγματοποιώντας τη διπλωματική μου εργασία (όπου καταπιάστηκα με ψυχολογικές και υπαρξιακές έννοιες όπως η τέχνη, ο έρωτας και το νόημα, ο θάνατος, η ζωή κτλ), συνειδητοποίησα ότι κάτι εκεί μου έλειπε. Και αυτό ήταν το στοιχείο της προσφοράς. Ήθελα με κάποιο τρόπο, να βοηθήσω και άλλους ανθρώπους να επωφεληθούν από αυτή τη δημιουργική διαδικασία και να την αξιοποιήσουν για να έρθουν σε επαφή με τον εαυτό τους και να τον γνωρίσουν καλύτερα και να διαπραγματευτούν μέσα από αυτή τις δυσκολίες τους. Αυτό σε συνδυασμό με την μεγάλη μου αγάπη για τη ψυχολογία και τη φιλοσοφία και έχοντας ξεκινήσει η ίδια προσωπική θεραπεία, με έφερε κοντά στο ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ (το πιστοποιημένο κέντρο ελληνικής υπαρξιακής ψυχολογίας). Εκπαιδεύτηκα για 4 χρόνια πάνω στην υπαρξιακή ψυχοθεραπεία, έπειτα πραγματοποίησα την πρακτική μου άσκηση για 3 χρόνια περίπου στο φορέα ΕΠΑΨΥ. Μέσα σε αυτό το ταξίδι, άρχισα να καταλαβαίνω πως η έννοια της δημιουργικότητας είναι συνυφασμένη με τη ψυχοθεραπεία έτσι κι αλλιώς, είτε εντάσσεις την τέχνη μέσα στην πρακτική σου, είτε όχι.

Εδώ θα ήθελα να αναφέρω λίγα λόγια για την υπαρξιακή προσέγγιση. Η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία έχει τις ρίζες της στην υπαρξιακή φιλοσοφία του 20ου αιώνα. Είναι μια φιλοσοφική αλλά την ίδια στιγμή και ιδιαίτερα βιωματική προσέγγιση εστιάζει στο πως βιώνει τον εαυτό του στο εδώ και τώρα, μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο και στη σχέση με τον θεραπευτή του. Και αυτό γιατί η υπαρξιακή προσέγγιση βλέπει τον άνθρωπο ως ένα ον, πάντα σε σχέση με τον εαυτό του, με τους άλλους και με το περιβάλλον του.

Η υπαρξιακή προσέγγιση, είναι μια ψυχοδυναμική προσέγγιση. Αυτό σημαίνει ότι μέσα στον άνθρωπο συμβαίνουν κάποιες εσωτερικές συγκρούσεις. Αυτές οι βαθύτερες εσωτερικές συγκρούσεις, τις οποίες ο Yalom της ονομάζει υπέρτατες ανησυχίες, πηγάζουν από την επαφή μας με τα δεδομένα της ύπαρξης. Κάποια από αυτά, με τα οποία ο άνθρωπος παλεύει καθημερινά, είτε συνειδητά, είτε ασυνείδητα, είναι η απουσία εγγενούς νοήματος στη ζωή, ότι δηλαδή, ενώ ο άνθρωπος έχει από τη φύση του την τάση να αναζητά το νόημα, βρίσκεται ριγμένος σε μια ζωή όπου δεν υπάρχει κάποιο προκαθορισμένο νόημα και καλείται να το δημιουργήσει ο ίδιος. Το γεγονός ότι είναι ελεύθερος να επιλέγει και η ευθύνη που αυτό συνεπάγεται, η υπαρξιακή απομόνωση, δηλαδή το γεγονός πως έρχεται στον κόσμο μόνος και φεύγει μόνος ακόμα και αν έρχεται κοντά με άλλους ανθρώπους, κανείς δεν μπορεί να βιώσει τον κόσμο όπως ακριβώς αυτός. Η γνώση μας ότι θα πεθάνουμε (είμαστε όντα προς θάνατο, όπως επισημαίνει ο Heidegger), που δημιουργεί την πυρηνική υπαρξιακή σύγκρουση ανάμεσα στην επίγνωση ότι ο θάνατος είναι αναπόφευκτος και στην επιθυμία μας να συνεχίσουμε να υπάρχουμε. Και παρόλο που τα υπαρξιακά δεδομένα είναι κοινά για όλους, ο καθένας έχει την επιλογή να σταθεί απέναντί τους και να τα διαχειριστεί με τον δικό του, μοναδικό τρόπο. Ενα κεντρικό μέλημα του υπαρξιακού ψυχοθεραπευτή, είναι να βοηθήσει τον άνθρωπο να δημιουργήσει την δική του φιλοσοφία για τη ζωή και να διεξάγει την ύπαρξη του, αυθεντικά, δηλαδή σύμφωνα με αυτήν.

Η τέχνη, μέσα από τα σύμβολα που χρησιμοποιεί μπορεί να λειτουργήσει σαν μεταφορά για τα υπαρξιακά διλήμματα που αναφέραμε και να βοηθήσει τον άνθρωπο να τα προσεγγίσει με έναν ιδιαίτερα βιωματικό τρόπο. Αυτά που διαπραγματεύονται (και μπορεί να βελτιωθούν) χρησιμοποιώντας την τέχνη στην υπαρξιακή θεραπεία, είναι η αυτογνωσία, η διαμόρφωση προσωπικής ταυτότητας, οι διαπροσωπικές σχέσεις, η αναζήτηση νοήματος, σκοπού, αξιών και στόχων, το άγχος, ο φόβος του θανάτου. Η χρήση της τέχνης συντελεί στο να έρθει ο θεραπευόμενος σε επαφή με την ανθρώπινη φύση του, να εστιάσει στην εμπειρία του πως είναι να υπάρχω και να απαντήσει σε βασικά ερωτήματα όπως «ποιος είμαι, που πηγαίνω, πως είναι να είμαι εγώ, κτλ». Είναι ένας καλός τρόπος επίσης να δουλέψεις με το πώς βιώνει κάποιος τους περιορισμούς του και να έρθει σε επαφή με την αίσθηση της ευθύνης και των επιλογών του. Και όπως υποστήριζε ο Winnicott, ο οποίος μίλησε για την αξία του παιχνιδιού, τόσο στα παιδιά όσο και στους ενήλικες, στη θεραπεία, στόχος είναι να «χρησιμοποιηθεί» ο θεραπευτής από το θεραπευόμενο, σαν μέσο για να παλινδρομήσει στην δημιουργική του σχέση με τον κόσμο, καθώς μόνο όταν είναι δημιουργικός ο άνθρωπος, ανακαλύπτει τον εαυτό του. Δυστυχώς όμως σε κρίσιμες περιόδους, όπως αυτή που διανύουμε, η δημιουργικότητα μπορεί να κατακερματιστεί, όμως δεν χάνεται ποτέ εντελώς.

Η ψυχοθεραπεία που χρησιμοποιεί σαν εργαλείο τη φωτογραφία, μπορεί να φέρει το άτομο σε επαφή με τη ξεχασμένη του δημιουργικότητα, με τον πρωτόγονο καλλιτέχνη μέσα του, τη μοναδικότητα του, με την δημιουργική σχέση με τον εαυτό του και τον κόσμο, σε ένα περιβάλλον ασφαλές, αξιόπιστο, που θα του παρέχει τις κατάλληλες αντανακλάσεις ενώ παίζει.

Ποιος ο ρόλος της φωτογραφίας στη ζωή μας;

Να σας πω πρώτα, τι είναι αυτό που με μαγεύει στη φωτογραφία. Μίλησα πριν για αντιθέσεις και για υπαρξιακά διλήμματα, η φωτογραφία για μένα, είναι ολόκληρη μια μεγάλη αντίφαση.

Ενώ από τη μια μπορεί να δηλώνει την πραγματικότητα όπως ακριβώς είναι, δείχνει κατι για το οποίο σε πείθει ότι είναι εκεί ενώ τη στιγμή που την κοιτάς, δεν είναι πια εκεί. Η ίδια στιγμή όπως ακριβώς βιώθηκε, έχει φύγει. Η κατάσταση στην οποία εξελίχθηκε, δεν υπάρχει πια. Μπορεί να κοιτάς κάτι που συνέβη πριν δεκάδες χρόνια και εσύ να είσαι στο σαλόνι σου και πίνεις τσάι σε ένα τελείως διαφορετικό σκηνικό. Αυτό για μένα είναι μαγικό, το ποσό αληθινή και πόσο τρελή είναι την ίδια στιγμή. Όπως μαγικό είναι πως, όπως προδίδει και η ίδια η λέξη, η φωτογραφία είναι το αποτύπωμα του φωτός. Το φως είναι αυτό που περνάει από τον φωτοφράχτη. ‘Ετσι, το πόσο φως θα περάσει και για πόση ώρα, είναι αυτό που δίνει την εικόνα. Αν δεν υπήρχε το φως, δε θα υπήρχε η φωτογραφία. Το αξιοθαύμαστο για μένα είναι όμως, πως αν δεν υπήρχαν οι σκιές, τα σκοτεινά σημεία, πάλι δεν θα μπορούσαμε να δούμε την εικόνα. Δεν είναι μια πολύ όμορφη μεταφορά αυτή, για τη ζωή και τον άνθρωπο; Του πως αυτά συνυπάρχουν και χρειάζονται ώστε να απαρτίζουν και τα φωτεινά και τα σκοτεινά μας μέρη; Είναι άλλωστε, ένας από τους πολύ κομβικούς στόχους της διαδικασίας της θεραπείας.

Εδώ και 150 χρόνια οι φωτογραφικές εικόνες έχουν συνεισφέρει στον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο, εμάς και τους άλλους. Ανακαλύφθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα και μεχρι τότε, ο μόνος τρόπος για να έχεις μια εικόνα, ακομα και τη δική σου εικόνα ήταν με την παρέμβαση κάποιου, ο οποίος θα σε ζωγράφιζε. Η φωτογραφία λοιπόν, ήταν ο τροπος να απεικονίσουμε τον κόσμο όπως είναι. Στο ερώτημα βέβαια για το αν μεταδίδει την πραγματικότητα ως έχειν ή μεταποιημένη, υπάρχουν πολλές και αμφίσημες απόψεις, αλλά δε θα σταθώ εδώ, όσο στο γενικότερο φιλοσοφικό και ψυχολογικό ζήτημα της αντίληψης. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο μέσα από τις αισθήσεις του, οπότε οτιδήποτε αντιλαμβάνεται, εξαρτάται από τον αριθμό και την ποιότητα των αισθήσεων του. Αυτές λοιπόν, περιορίζουν την αντίληψή μας για τον κόσμο που μας περιβάλλει. Ο φιλόσοφος M. Ponty, υποστηρίζει πως δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια και πως η αντίληψη δεν είναι ανεξάρτητη.Πάντα αντιλαμβανόμαστε κάτι στο ευρύτερο πλαίσιο του, χωρίς αυτό να σημαίνει, πως αυτή η διαδικασία γίνεται με διακριτό και συνειδητό τρόπο. Βλέπουμε πάντα κάτι από μια προοπτική (από τη δικη μας), όντας και εμείς κομμάτι του περιβάλλοντος το οποίο παρατηρούμε.

Με λίγα λόγια, το πως ο καθένας αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα και τον κόσμο, είναι κάτι που το πραγματοποιεί, με το δικό του προσωπικό και μοναδικό τρόπο.

Μια ορθότερη ερώτηση εδώ θα ήταν: Πως κανείς ερμηνεύει μια φωτογραφία; Ποια είναι η σημασία της για εκείνον;

Τη στιγμή που κάποιος παρατηρεί μια εικόνα, δημιουργεί και το νόημα της εκ του μηδενός. Αυτό που βλέπουμε, έρχεται από μέσα μας. Περνάει μέσα από τα δικά μας προσωπικά φίλτρα πεποιθήσεων και σύμφωνα με τις προσωπικές μας εμπειρίες, αξίες και βιώματα. Εξαρτάται επίσης από τα συναισθήματα μας ή τις συναισθηματικές μας ανάγκες εκείνη τη στιγμή. Η προσωπική εμπειρία είναι η μόνη εκδοχή που μπορεί ποτέ να γνωρίσει ή να θυμάται κάποιος, εκτός αν διαστρεβλωθεί από την επιβολή μιας εξωτερικής αντίληψης. Αν κάποιος δηλαδή, μας επιβάλει τη δική του οπτική για αυτό που βλέπουμε.

Που απευθύνεται η θεραπεία με χρήση της φωτογραφίας και ποια η διαφορά με την κλασική ψυχοθεραπεία;

Απευθύνεται σε όλους όσους ενδιαφέρονται να ξεκινήσουν ψυχοθεραπεία. Μιλήσαμε πριν για τη σημασία της δημιουργικότητας στη ζωή μας. Η ψυχοθεραπεία κατά βάση χρησιμοποιεί τον διάλογο. Τελείται μέσω του διαλόγου ανάμεσα στον θεραπευόμενο και το θεραπευτή. Ωστόσο υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι δυσκολεύονται με την λεκτική επικοινωνία, εκδηλώνουν αντιστάσεις σε αυτή, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να επωφεληθούν το ίδιο από τη διαδικασία της ψυχοθεραπείας. Ενδέχεται επίσης να είναι υπερβολικά ομιλητικοί και αυτό πάλι να εμποδίζει τη διαδικασία της θεραπείας (είναι μιας μορφής αντίσταση και αυτό). Επίσης, πολλές αναμνήσεις μας είναι αποθηκευμένες υπό τη μορφή εικόνων και δεν έχουν μετατραπεί σε λέξεις.

Επιπρόσθετα, έχει παρατηρηθεί ότι σε οδυνηρές εμπειρίες όπου οι λεκτικές άμυνες είναι σε εγρήγορση, οι οπτικές όψεις της εμπειρίας ή της μνήμης προσφέρονται ελεύθερα. Η φωτογραφία ως εξωτερικό αντικείμενο προσφέρει μια απόσταση ασφαλείας που μπορεί να χρειάζεται, από αυτό που συζητιέται και από το θεραπευτή, και έτσι μπορεί να γίνουν πιο ανεκτές ερωτήσεις που αλλιώς δεν θα ήταν, η θα ήταν πρώιμες.

Ο θεραπευόμενος έχει ένα ενεργητικό ρόλο, είναι αυτός που κατέχει τη φωτογραφική μηχανή, ή που επιλέγει τις εικόνες που θα φέρει. Αυτό σε συνδυασμό ότι η διαδικασία προϋποθέτει την κίνηση, ενδυναμώνει το άτομο και ικανοποιεί και την εγγενή του τάση για δημιουργικότητα.

Απευθύνεται τόσο σε ανθρώπους που θέλουν απλά να γνωρίσουν καλύτερα τον εαυτό τους, να έρθουν σε επαφή με τα βαθύτερα συναισθήματα, τις αντιφάσεις τους, τις υπαρξιακές συγκρούσεις τις οποίες αναφέραμε, όσο και σε ανθρώπους πιο επιβαρυμένους που επιθυμούν να επεξεργαστούν δυσκολίες όπως η κατάθλιψη, η δυσκολία στη σύναψη ικανοποιητικών σχέσεων, η διαχείριση του εαυτού και των συναισθημάτων, ακόμα και βαθύτερα τραύματα.

Να τονίσω πω δεν χρειάζεται ειδικές γνώσεις φωτογραφίας και ούτε ειδικό εξοπλισμό.

Μάλιστα, δεν είναι ένα εργαλείο που χρησιμοποιώ πάντα. Μπορεί να μην το χρησιμοποιήσω και καθόλου. Αυτό εξαρτάται από το αν το κρίνω βοηθητικό για τη διαδικασία και φυσικά από το αν το επιθυμεί ίδιος άνθρωπος.

Ποια είναι η διαδικασία; Χρησιμοποιούμε φωτογραφίες μας ή φωτογραφίες που έχουμε βγάλει εμείς για παράδειγμα;

Μπορούν να χρησιμοποιηθούν είτε φωτογραφίες που υπάρχουν ήδη, είτε να δημιουργηθούν εκ νέου. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί μία συλλογή από εικόνες που έχω στο γραφείο και να ζητήσω να επιλέξει κάποιες ανάλογα με το τι θέλουμε να δουλέψουμε στη συγκεκριμένη συνεδρία, είτε απλά απαντώντας στο ερώτημα του πως έρχεται σήμερα. Μπορεί επίσης να φέρει ο ίδιος φωτογραφίες που τραβάει ή συλλέγει. Οι φωτογραφίες που τραβάει και συλλέγει κάποιος, μας φανερώνουν πολλά για τις πεποιθήσεις του, τις αξίες του, τις επιθυμίες του, για το τι έχει νόημα για εκείνον, τη συναισθηματική του κατάσταση, το πως σχετίζεται με τους άλλους, για το τι έχει ανάγκη, κτλ.

Στις φωτογραφίες όπου είναι και ο ίδιος φωτογραφημένος από άλλους, είναι ένας πολύ ωραίος τρόπος να δουλέψουμε, το πως τον βλέπουν οι άλλοι, ή πώς νομίζει ότι τον βλέπουν, ή προσδοκούν να τον δουν. Και πολύ ενδιαφέρουσα είναι η σύγκριση, ανάμεσα σε αυτές τις εικόνες και σε αυτές που δημιουργούν οι ίδιοι.

Ένας άλλος τρόπος δουλειάς που μπορεί να πάει πολύ βαθιά, είναι το αυτοπορτρέτο. Πρόκειται για εικόνες του εαυτού μας που δημιουργούμε εμείς, χωρις την παρεμβολή κάποιου άλλου και μας επιτρέπουν να αναμετρηθούμε άμεσα με τον εαυτό μας, έχοντας βέβαια την ασφαλή απόσταση της εικόνας μεταξύ μας. Είναι ένας πάρα πολύ ωραίος τρόπος να δουλέψεις με την αντίληψη του εαυτού και την εικόνα του σώματος, την αίσθηση της ταυτότητας, τις προσωπικές διαστρεβλώσεις, τα συναισθήματα και την εμπειρία του πως είναι να είσαι εσύ και να υπάρχεις μέσα σε αυτό το σώμα, στους διάφορους ρόλους της καθημερινότητας.

Το οικογενειακο αλμπουμ είναι ένας ακόμη τρόπος δουλειάς. Είναι μια πολύ δημιουργική και δυναμική διαδικασία που συνδιαμορφώνεται με τον θεραπευόμενο και προσαρμόζεται στις ανάγκες και την προσωπικότητα του καθενός. Πολλές φορές δημιουργώ αναθέσεις να δημιουργήσουν εικόνες, ή ζητώ να μου φέρουν φωτογραφίες σχετικά με ζητήματα που θέλουμε να δουλέψουμε (π.χ. τι σου δίνει νόημα αυτό τον καιρό).

Πρώτα μιλάμε για τη διαδικασία του να τραβά ή να συλλέγει τη φωτογραφία, ή να ποζάρει για να τον τραβήξουν. Έπειτα εστιάζουμε στην εικόνα και συζητάμε για αυτήν. Μπορεί να παίξουμε παιχνίδια ρόλων όπου οι φωτογραφίες θα συνομιλούν μεταξύ τους είτε με τον θεραπευόμενο. Μπορεί ο θεραπευόμενος να μεταφερθεί και να περιηγηθεί συμβολικά μέσα στην εικόνα. Μπορεί επίσης να τη συνοδεύσει από γραπτό λόγο. Και τέλος μπορεί η τελική εικόνα να μεταποιηθεί, να κολληθεί σε ένα χαρτόνι και να γίνει κάποιο κολάζ, να εμπλουτιστεί με άλλα υλικά τέχνης, ή και να καταστραφεί εντελώς.

Επίσης κάτι που θέλω να τονίσω είναι πως δεν ερμηνευω εγω τις φωτογραφίες, αλλά ο ίδιος ο είναι αυτός που το κάνει αυτό με τη βοήθεια μου. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί του προσφέρει μια αίσθηση ελέγχου και ασφάλειας.